“-Yaradıcılığınız haqqında çox məlumat var, amma bioqrafiyanız barədə az məlumat bilirik. Harada doğulmusunuz, hansı mühitdə böyümüsünüz və sizi məhz bu sənət yolunu seçməyə nə vadar edib?

-Tehranda doğulsam da, özümü bir coğrafiyanın deyil, mədəniyyətlərin döyünən ürəyində böyümüş hesab edirəm. Mən yalnız müəyyən bir yerdə deyil, tarixlərin qovuşduğu məqamda doğulduğuma inanıram. Azərbaycan köklərim  Mərkəzi və Qərbi Asiyanınzəngin mədəni axarlarından süzülüb gələn irs  mənim ilk dilim olub. Nənəm, Bakılı köklərindən gətirdiyi canlı hekayələrin qoruyucusu idi. Kimsə“Yar bizə qonaq gələcək” oxuyanda otağın havası dəyişir, üzlər həsrətlə işıqlanırdı. Bir dəfə nənəmə niyə gözlərinin yaşardığını soruşdum. Gülümsəyərək cavab verdi: “Dədə evini özləmışəm.”O an anladım ki, irs yalnız coğrafiya deyil. O, yaşadığımız bir nəbzdir bizə mirasqalan və qorumağa borclu olduğumuz emosional bir məkan. Uşaqlığım rituallar, musiqi və hərəkətin bir-birindən ayrılmaz olduğu hekayələrlə dolu idi. Bu hərəkətlər tamaşaçı üçün deyil, xatırlamaq üçün edilirdi. Bu anlayış sonrakı illərdə sənət yolumun istiqamətini müəyyənləşdirdi. Sənəti heç vaxt peşə kimi deyil, həyat tərzi kimi gördüm  bədənin, ağlın və ruhun yaddaşını qoruyan, onların bir-biri ilə danışmasını təmin edən bir yol kimi. Bu inam məni son otuz ildə qırxdan çox ölkəyə apardı. 1989-cu ildə Waterloo Universitetində mühəndisliyə başladım, 1993-cü ildə Bakıda ustad Əlikram Aslanovdan (Allah rəhmət eləsin) Azərbaycan rəqsini öyrəndim. 1994-cü ildə isə Kanadaya qayıdaraq York Universitetində mədəniyyətşünaslıq və rəqs etnoqrafiyası üzrə təhsilə başladım. 2004-cü ildə isə mən Alim müəllimlə tanış oldum və muğamla rəqs arasında davamlı əməkdaşlığa başladım. Həmin ildən etibarən York Universitetinin Rəqs və Mədəniyyət Araşdırmaları fakültəsində dərs deməyə başladım və eyni zamanda York Universitetinin Asiya Araşdırmaları Mərkəzində tədqiqatçı kimi fəaliyyət göstərdim. Bu il bizim Alim müəllimlə əməkdaşlığımızın 23-cü ildönümünü qeyd edirik. Karyeram həmişə insanları, ənənələri, görünənlə görünməyəni birləşdirən körpü olmaq inancı üzərində qurulub. Sərhədlər, janrlar, zamanlar arasında hərəkətdə qalmaq, keçmişlə gələcək arasında o sadiq alovu daşımaq mənim yolumun mahiyyətidir.Alim müəllimlə əməkdaşlığımız təkcə bir layihə ilə bitmir.

-Oktyabr ayında ustad sənətkar Alim Qasımovla birgə səhnəyə çıxacaqsınız. Bu konsertin ideyası necə yarandı və proqramda tamaşaçını hansı bədii sürprizlər gözləyir?

-1988-ci ildən 2004-cü ilə qədər məktəb illərimdə Toronto mərkəzində başlayan və Avropanın müxtəlif ölkələrinə, Kanadaya uzanan illər boyunca Azərbaycan
 rəqsi ifa etdim, dərs verdim, səhnələrdə çıxış etdim. Əslində, etdiyim iş bir idi: əcdadlarımdan miras aldığım hekayələri dünyanın hər yerində insanlarla bölüşmək.İllər keçdikcə anladım ki, tarixə təkcə qoruyucu kimi yox, yaradıcısı kimi də töhfə verməliyəm. Toronto kimi çoxmədəniyyətli bir şəhərdə yaşamaq, həm miras, həm də şəxsi köç təcrübəmi daşımaq məni keçmişimlə bu günüm arasında tamamilə fərqli bir dialoqa apardı  bu, nə assimilyasiya idi, nə adaptasiya, nə də 
akkulturasiya. Mənçoxsaylı köçlərimin, həsrətlərimin və suallarımın hekayəsini danışmağın yollarını axtarmağa başladım. Həmişə bilmişəm ki, istər aşıq ənənəsində, istər muğamda olsun, poeziyamız və  musiqimiz mövzudan asılı olmayaraq zamanın fövqündə duran bir dərinliyə malikdir  keçmişə, bu günə və gələcək nəsillərə eyni anda danışır. Həlledici dönüş nöqtəsi isə yenidən Alim müəllimlə rastlaşdığım və onun “Mehriban olaq” albomunu eşitdiyim anoldu. Bu musiqini bədənimdə, hərəkətimdə, rəqsimdə yaşatmaq istədim. Anladım ki, köklərdən uzaqlaşmadan yeniliyə aparan yol məhz poeziya və musiqinin zamansız qatlarından keçir.
Ontario İncəsənət Şurasının dəstəyi ilə Alim müəllim və ansamblı ilə altı aylıq bir yaradıcılıq prosesinə başladıq. Məqsədimiz muğamla rəqs arasında yeni bir dialoq
 qurmaq idi. Nəticədə RAST adlı 45 dəqiqəlik solo rəqs yarandı  səhnədə muğam musiqisi və xoreoqrafiya eyni anda doğulurdu. Bu əsər Gənc Tamaşaçılar Teatrında
dəvətli sənətkarların qarşısında nümayiş olundu və böyük uğur qazandı. Üzərindən 21 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də insanlar mənimlə bu tamaşa haqqında danışırlar.
2004-cü ildə başlayan bu əməkdaşlıq illər ərzində başqa rezidensiyalar və layihələrlə davam etdi, dostluq və yaradıcılıq bağlarına çevrildi. 2012-ci ildə Torontoda keçirilən Sama-e Rast tamaşası bu dialoqun zirvəsi oldu.2023-cü ildə isə xüsusi bir şərəf yaşadım: Bakıda Beynəlxalq Muğam Festivalına dəvət 
olundum. Festival Alim müəllimin beynəlxalq əməkdaşlıqlarına həsr olunmuşdu. Hər sənətkar illər ərzində onunla yaratdığı işdən bir hissə təqdim etdi. Mən də uzun yolumuzun bir parçasını ifa etdim. Elə həmin səhnədə yeni bir ideya doğuldu - Məhəbbəttamaşası. Köhnə bir bədəndən gələn yeni nəfəs kimi…

-Siz yaradıcılığınızda Sufi və Şaman ənənələrini birləşdirirsiniz. Alim müəllimin musiqisində də mənəvi qat çox güclüdür. Bu iki fərqli, amma bir-birini tamamlayan yanaşma səhnədə necə vəhdət tapacaq?

-Sufi və Şaman ənənələri mənim üçün təkcə ilham deyil, yaradıcılığımın əsas dayağıdır. 2004-cü ildə Bakıda Alim müəllimlə ilk dəfə görüşəndə ona bir sual verdim: “Muğamın rəqs dili ola bilərmi?” Bu sual illərlə davam edən əməkdaşlığımızın başlanğıcı oldu.Həmin vaxt mən artıq Monqolustan, Mərkəzi Asiya və Şimali Afrikanı əhatə edən etnoqrafik səfərlərə çıxmışdım. Bu yol mənə hər mədəniyyətin özünəməxsus “ruh dili” olduğunu göstərdi sözlə deyil, nəfəs, hərəkət və sükutla danışılan bir dil.Sufi yol eşq və birliyə aparır, Şaman yolu isə insanı təbiət və ruh aləminin qədim bağları ilə birləşdirir. Səhnədə bu iki yol musiqi ilə hərəkətin qarışmasında, axışında və çevrilməsində canlanır. Alim müəllimin səsi və mənim bədənimin hərəkəti birgə doğulur, dəyişir, dayanır və yenidən danışır. Bu, müşayiətdən çox ortaq nəfəs və ortaq niyyətdir.“Mahabbat” layihəsində biz iki onillik əməkdaşlıq təcrübəsini, improvizasiya azadlığını və mənəvi qatın dərinliyini birləşdiririk. Tamaşaçı burada texnikadan çox anın enerjisini hissedəcək. Biz hər şeyi göstərmirik, amma hər şeyi hiss etdiririk  köhnə bədənin içindən doğan yeni nəfəs kimi.

-40-dan çox ölkədə yaradıcılıq təcrübəniz olub. Bəs Azərbaycana əvvəllər səfər etmisinizmi? Bakıda konsert vermək və ya ustad dərsləri keçmək planınız varmı?

-Azərbaycan mənim yaradıcılıq yolumda çox erkən xüsusi yer tutdu. İlk dəfə 1993-cü ildə Bakıya gəldim. Rəqsi “müəllim-atam”  adlandırdığım ustad Əlikram Aslanovdan, musiqini isə Rauf və Vasif Adıgözəlovdan öyrəndim. Allah hamısına rəhmət eləsin. Əlikram müəllim mənə rəqsi həyatla birləşdirməyi öyrətdi. O, Azərbaycan səhnə rəqsinin atası hesab etdiyim Alibaba Abdullayevin sadiq yetirməsi idi və mənim üçün rəqsin ürəyi sayılırdı. Əsas tədqiqatlarımın biri də məhz Abdullayevin xoreoqrafiya məktəbinə həsr olunub.1994-cü ildən bu günə qədər mənim üçün qardaş kimi olan Xanlar Bəşirov da yolumun vacib hissəsidir. O, həm mənim mentorlarımdan biridir, həm də 2004-cü ildən  Alim müəllimlə ilk əməkdaşlıq günümüzdən bu günə qədər mənə dəstək olan səxavətli dostumdur.İllər ərzində Azərbaycanda, o cümlədən YUĞ Teatrında və digər məkanlarda rezidensiyalar keçirdim, səhnədə çıxış etdim. Tanınmış bəstəkar Frəngiz Əlizadə ilə onun muğam sayağı müasir əsəri “Oyan” üzərində çalışdım. 2016-cı ildə bu əsər Toronto Aga Khan Muzeyində gənc ulduzlar Mirələm Mirələmov və Elnur Mıxayıllı ilə birgə təqdim olundu.Zamanla Azərbaycanda həm rəqs, həm də musiqi sahəsində geniş araşdırma və sahə işi apardım. Ən əhəmiyyətlilərindən biri muğam sənətinin bədən və hərəkətlə əlaqəsinə dair idi. 2023-cü ildə Bakı Beynəlxalq Muğam Festivalında çıxış etmək mənim üçün böyük şərəf idi. Festival Alim müəllimin beynəlxalq yaradıcılıq əlaqələrinə həsr olunmuşdu və onunla uzun illər əməkdaşlıq etmiş sənətçilər dəvət olunmuşdu. Həmin görüşdən sonra bizim yeni layihəmiz “Mahabbat” köhnə bədənin içindən doğulan yeni nəfəs dünyaya gəldi.
Azərbaycan mənim üçün yalnız araşdırma mövzusu deyil. O, həm də bədən yaddaşımın və yaradıcılıq təcrübəmin canlı hissəsidir. Gələcəkdə Bakıda konsert vermək və gənc rəqqaslar, musiqiçilərlə ustad dərsləri keçmək planım var. Məqsədim təkcə texniki bilikləri ötürmək deyil, düşünməyi, hiss etməyi və bədənin yaddaşını oyatmağı paylaşmaqdır.

-Azərbaycan rəqs sənəti haqqında nə deyərdiniz? Müasir rəqs sahəsində hansı sənətkarları tanıyır və yaradıcılıqlarını izləyirsiniz?

-Azərbaycan rəqs sənəti çoxqatlı, zəngin və özünəməxsusdur. Xalq rəqslərindəki zəriflik, ritmik güc və hekayəçilik mənim üçün tükənməz ilham mənbəyidir. Hər addım və hər əl hərəkəti bir hekayə danışır  həm incə, həm də güclü. Bu ahəng və ritm mənim xoreoqrafiyamda, xüsusilə “Dance of Mugham” yanaşmamda mühüm yer tutur.Mən həm Azərbaycan Respublikasında, həm də Tabriz, Urmiya, Ərdəbil, Sulduz vədigər bölgələrdə çalışan bütün rəqs sənətkarları ilə qürur duyuram. Onların irsə göstərdikləri sevgi və zəhmət bu sənətin yaşaması üçün əvəzsizdir. Onların inkişafını və yaradıcılıqlarının çiçəklənməsini izləmək mənim üçün böyük sevincdir. Arzum odur ki, sevgi və birlik ruhu ilə başlayan bu yol yenidən sənətin saf mahiyyətinə qayıtsın. Rəqs şöhrət üçün deyil, bədənin, musiqinin və ruhun azad ifadəsi üçün yaşamalıdır. Ən vacibi isə ənənəni kor-koranə təkrarlamadan, ona yeni nəfəs verməkdir.

-Alim Qasımovla əməkdaşlıq bu konsertlə məhdudlaşacaq, yoxsa gələcəkdə yeni ortaq layihələr və ya dünya turu planlarınız da var?

-Alim müəllimlə əməkdaşlığımız təkcə bir layihə ilə bitmir. “Mahabbat” uzun illər davam edən yaradıcılıq dialoqumuzun yeni mərhələsidir. Qarşıda həm Azərbaycanda, həm də digər ölkələrdə ortaq layihələr, ustad dərsləri və bəlkə də dünya turu planlarımız var. Mənim “Muğamla rəqs” layihəm artıq 40-dan çox ölkədə təqdim olunub.Bizim məqsədimiz muğamın ruhunu qorumaqla yanaşı, onu bu günün bədəni və səsi ilə yaşatmaqdır. İkimiz də bilirik ki, bu dialoq hələ bitməyib. Ən dəyərli yaradıcılıq anları isəçox vaxt planlaşdırılmamış məqamlarda yaranır. Buna görə hər layihəyə açıq açıq qapılarla yanaşırıq  çünki sənətin gözəlliyi həmin anın gətirdiyini qəbul etməkdədir”. Zərifin yaradıcılığı muğam əsasında layihələrlə yanaşı, müxtəlif beynəlxalq rezidensiyalar, mədəni ənənələr və yaddaş təcrübələri üzərində qurulan tədqiqatları da əhatə edir.

Xalidə Gəray
“Azerbaijan Post”