سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» برگزار شد و بیش از ۲۷۰۰ ناشر داخلی و ۱۰۰ ناشر خارجی در آن شرکت داشتند. حدود پنجاه هزار عنوان کتاب عرضه شد، اما در میان این گستره بزرگ فرهنگی، جای اثری بنیادین و کهن از میراث اجدادمان، یعنی کتاب ده‌ده قورقود، خالی بود. این اثر نه‌تنها عرضه نشد، بلکه حضور آن به‌طور رسمی ممنوع اعلام گردید.
این در حالی‌ست که چاپ‌های مختلفی از کتاب ده‌ده قورقود پیش‌تر با مجوز رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده‌اند. بنابراین، حذف آن از نمایشگاه نه‌تنها با عرف فرهنگی کشور ناسازگار است، بلکه می‌تواند نشانه‌ای از بی‌توجهی به قوانین داخلی و نهادهای قانونی مسئول نشر نیز قلمداد شود.
یکی از دلایل احتمالی این حذف، فعالیت پنهان شبکه‌های استعمار نفوذی با گرایش‌های ایرانشهری است؛ جریان‌هایی که در راستای تحریف نقش تاریخی ترکان در فرهنگ و تمدن ایران تلاش می‌کنند. از جمله ادعاهای آن‌ها این است که « ترکان تنها با ورود سلجوقیان به ایران راه یافتند» و یا اینکه «مغولها ترکها را ترک کردند»پیش از آن، سابقه تاریخی در ایران نداشتند. گرچه ادعای «ورود ترکها به ایران تنها با سلجوقیان و حمله مغولها به ایران » در محافل علمی و دانشگاهی کاملاً بی‌پایه و فاقد اعتبار تاریخی است، اما این دیدگاه نادرست همچنان در میان برخی افراد ناآگاه در شبکه‌های اجتماعی و فضای عمومی رواج دارد. بخشی از این باور غلط، ناشی از عدم آشنایی با تاریخ ایران و منطقه است؛ بخشی دیگر نیز متأثر از جریان‌های قوم‌گرایانه‌ای است که با ساده‌سازی تاریخ، به دنبال تثبیت روایت‌های ایدئولوژیک خاص هستند.
با وجود اشاره‌هایی به اسلام در نسخه‌های مکتوب، جوهره داستان‌های «دده قورقود» عمیقاً از باورهای شمنیستی و تنگری‌گرایی متأثر است. نمادهایی چون طبیعت مقدس، اسب اسطوره‌ای، و پیامبری دده قورقود نشان می‌دهد که این اثر بازمانده‌ای از فرهنگ اقوام ترک است که پیش از پذیرش اسلام، دارای کیهان‌شناسی، اخلاقیات و اسطوره‌پردازی خاص خود بودند. «دده قورقود» بازتاب‌دهنده باورها، ساختار اجتماعی، زبان و جهان‌بینی ترکان در دوران پیشااسلامی و به‌ویژه دوره تنگری‌باوری است و خود به‌عنوان سندی زنده، گواهی روشن بر حضور پررنگ ترکان اغوز در فلات ایران، قفقاز و آناتولی، قرن‌ها پیش از حمله مغول به شمار می‌رود.
در میان آثار بازمانده از سنت‌های حماسی اقوام ترک، کتاب دده قورقود جایگاهی ممتاز دارد. این اثر نه‌تنها بازتاب‌دهنده ساختار اجتماعی و سبک زندگی ترکان اوغوز در دوره‌های پیشامغولی است، بلکه به مثابه یک حافظه جمعی، نقش کلیدی در انتقال فرهنگ و هویت ملی ایفا کرده است. با این‌حال، در فضای فرهنگی معاصر ایران، مواجهه با این اثر همواره با حساسیت‌هایی همراه بوده است. نمونه روشن آن را می‌توان در ممنوع کردن کتاب‌های دده در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران مشاهده کرد؛ رخدادی که نشان می‌دهد چالش‌های هویتی در ایران هنوز در مرحله گفتمان‌سازی است و تاریخ ملت های غیرفارس در سایه روایت غالب قرار دارد.
هرچند نسخه‌های مکتوب دده قورقود به قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی بازمی‌گردد، اما محتوای آن، ریشه در سنت‌های شفاهی دارد که چندین قرن پیش از آن در میان ترکان اوغوز رواج داشته است. شخصیت‌ها، فضاها و مضامین داستان‌ها نشان‌دهنده جامعه‌ای است با ساختار پدرسالار، قبیله‌ای، جنگجو، و وابسته به کوچ‌نشینی و دامداری. این مؤلفه‌ها با واقعیت‌های تاریخی زندگی ترک ها در فلات ایران، قفقاز و آسیای میانه در عمق تاریخ باستان هم‌خوانی کامل دارد.
شواهد تاریخی و باستان‌شناسی نشان می‌دهند که ترکها، برخلاف برخی روایت‌های رسمی، از دیرباز در فلات ایران حضور داشته‌اند و نمی‌توان آن‌ها را صرفاً مهاجران متأخر پس از مغول دانست. منطقه اطراف دریاچه ارومیه، یکی از کهن‌ترین مراکز کشاورزی جهان، از دیرباز زیست‌گاه ترکها بوده است. دولت‌هایی چون غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان پیش از مغول توسط ترکان بنیان نهاده شدند و فرهنگ ترکی، اسلامی را در هم آمیختند. اثر حماسی دده قورقود نیز بازتاب‌دهنده این پیشینه تاریخی و فرهنگی ترکان در ایران است
منابع
• باسگوز، ایلخان. ادبیات شفاهی ترکان. آنکارا، 1985.
• مینورسکی، ولادیمیر. تاریخ ترکان در قفقاز و ایران. ترجمه فارسی، تهران.
• اولمز، احمد زکی. نسخه خطی دده قورقود و تحلیل آن. باکو، 1978.
• فرای، ریچارد. میراث ایران. دانشگاه هاروارد.
• رستم‌اف، موسی. هویت ترک در فولکلور دده قورقود. استانبول، 1995.
